Het grote misverstand (II) van Graham Swift

Met ‘Was je maar hier’ heeft Graham Swift een boek geschreven dat dan toch weer met kop en schouders uitsteekt boven veel van de beste Nederlandse literatuur. Niet voor niets ontving hij voor een eerder boek de Booker Prize. Dit is – en dat proef je bij het lezen – echt het neusje van de zalm.

Hoewel hij hetzelfde thema aansnijdt als Maarten ‘t Hart in ‘Verlovingstijd’ is het verhaal van Swift krachtiger en veel sterker opgebouwd. ‘t Hart overtroeft hem verre met zijn grappige stijl, maar hoe kan dat ook anders als er achter Jack (vanuit wiens perspectief het grootste deel van het boek geschreven is) vanaf het begin van het boek een geladen geweer op bed ligt om – dat voel je vanaf de eerste bladzijde – gebruikt te worden; maar tegen wie? Dat blijft tot de laatste bladzijde spannend ongewis.

De details in het verhaal komen langzaam bovendrijven en als het nodig is wisselt het perspectief heel even van Jack naar Ellie (zijn vrouw) en naar Tom (zijn ‘kleinere broer’) of zelfs naar Clare Robinson (de vermogende koper van de boerderij van Jack), naar een begrafenisondernemer of naar een andere passant. Hoewel het verhaal van Clare overbodig is en hoewel dit verhaal onnodig nieuwe thema’s aansnijdt (zoals de impact van overspel), is dat een kleine uitglijder die je Swift alweer rap vergeeft als het eigenlijke verhaal zich verder ontspint.

Jack is een boerenzoon. BSE en mond- en klauwzeer hebben het bedrijf van zijn vader geruïneerd en nadat zijn jongste zoon de benen heeft genomen (zich als scherpschutter in laat lijven bij het leger) pleegt zijn vader zelfmoord; zijn zoon Jack zonder moeder (Vera is eerder overleden) en broer (die na zijn vlucht naar het leger niets meer van zich heeft laten zien of horen) achterlatend met een bijna failliete boedel. Zijn buurmeisje Ellie – met wie hij al jaren een oogluikend toegelaten relatie onderhoudt – krijgt als erfenis echter een camping en een boerderij in de schoot geworpen en na de verkoop van beide boerderijen en investeringen in de camping blijkt er nog flink wat geld over te schieten. Ellie en Jack trouwen en na 10 jaar ontploft de bermbom van verzwegen verhalen, als Tom in Irak omkomt door zo’n rottig ding. In tien dagen tijd stapelt het ene misverstand zich daarna ineens op het andere en als resultaat van al die misverstanden zit Jack nu met een geladen geweer op zijn slaapkamer op de uitkijk; tot zijn vrouw terugkomt.

Swift is uitstekend in staat om je – in de woorden van Willem Jan Otten – Jack in te trekken. Je wordt bijna gedwongen om de wereld vanuit zijn perspectief te gaan bekijken (af en toe en aanvullend afgewisseld met de genoemde perspectieven). Hij heeft dingen weggestopt die je beter niet weg kunt stoppen; die er vroeg of laat uitkomen; op een ongelegen moment. Ellie heeft dat ook gedaan. Swift laat dat terugkomen in de stijl van zijn verhaal. Herinneringen komen hortend en stotend op gang en het verhaal lijkt daardoor van de hak op de tak te springen. Daarmee ondersteunt de stijl van het verhaal de inhoud en krijg je van Swift een steuntje in de rug om je nog beter in Jack (en Ellie) in te kunnen leven. Maar soms kan het verhaal zich ook (vooral aan het einde van het boek) als na een plotselinge inval voortspoeden als de voortrazende auto, waarmee Ellie naar huis rijdt. Je wordt door het verhaal heen en weer geschud alsof je in de auto meerijdt. Razend knap vind ik dat altijd, als je dat nog voelt als je terugkijkt op zo’n verhaal.

Waar in het verhaal van ’t Hart de halve verhalen en misverstanden zich in de loop van dertig jaar opstapelen, is in het boek van Swift sprake van een eruptie van bijna 400 bladzijden. De halve verhalen hebben zich in de loop van diezelfde dertig jaar opgestapeld, maar de misverstanden lijken in een paar dagen te ontstaan. De gevolgen zijn er heftiger door. Waar ’t Hart die hele periode in chronologische volgorde beschrijft (waarmee hij het zich gemakkelijker maakt dan Swift) worden de dertig jaar door Swift in flashbacks verteld die je meezuigen, waarna je plotseling (o ja!) weer terug in de auto zit na de dood van Tom. Ik noemde ’t Hart in mijn vorige blog een taalkunstenaar; Swift is dat in het kwadraat en de vertaling van het boek zit zijn taalspel niet in de weg. Ik vind dat zo prachtig: zo’n taalspel, waarbij de dubbele betekenis van woorden tot het uiterste wordt opgerekt  (een voorbeeld: Jack heeft samen met 5 anderen de kist van zijn broer van de kerk naar het graf gedragen en terugblikkend vertelt Swift over 1 van die vijf dragers – agent Ireton: “… zou Ireton strikt genomen in de positie hebben verkeerd om de man [Jack] te arresteren met wie hij nog maar kort tevoren, om het zo maar eens te zeggen, een kist gedeeld had”).

Swift vertelt met ‘Was je maar hier’ een prachtig, maar vooral uiterst krachtig verhaal. Halve verhalen kunnen een dodelijke uitwerking hebben. Echtelieden (in dit geval Jack en Ellie) blijken daardoor naast elkaar te leven met beelden van elkaar die niet overeenkomen met de werkelijkheid. Daardoor lijkt de uitbarsting als een verrassing te komen, maar als alwetende lezers weten wij van de alwetende verteller dat niets minder waar is. In de loop van het boek ga je stukje bij beetje en steeds meer in een stroomversnelling begrijpen waar al die misverstanden door zijn ontstaan en verbazen ze je niet; en blijf je diep in je hart hopen dat het uiteindelijk allemaal blijkt mee te vallen. Want zowel Jack als Ellie blijven je sympathiek. Die wil je niet dood hebben.

Geef Swift met andere woorden een geweer en een klein krantenbericht over een dode soldaat in Irak en die elementen veranderen in zijn kunstenaarshanden in goud. Zijn verhaal maakt invoelbaar wat er allemaal gebeurt in Amerika, Engeland en ook soms in Nederland als er een body bag terugkomt uit Bosnië, Irak of Afghanistan. Vreselijk! En met dat woord is de toon gezet voor het verhaal van Swift. Je gaat de diepte in en die verdieping laat je niet snel meer los.