Je hoort me wel, maar luister je ook? Respect man!

“Ik hoor je wel, maar ik luister niet”

Afgelopen zomer passeerde ik op onze camping in Oostenrijk een willekeurige man. Alleen zijn T-shirt trok mijn aandacht. Daarop schreeuwde hij me toe: “Ik hoor je wel, maar ik luister niet”. Wat bezielt iemand toch om zoiets te dragen? Het schijnt leuk te zijn om je kind van twee met zo’n shirt aan te kleden. Maar kom op! Wat wil je de wereld laten weten als je ’s morgens zoiets aantrekt?

Autonomie bij Richard Sennett

Ik weet niet hoe jij in de wedstrijd zit, maar de tekst schokte me. Wat wilde de drager van het T-shirt er precies mee zeggen? Ik heb er niet naar gevraagd, want een gewaarschuwd mens telt voor twee. Ik kijk wel uit! Het schokkende vond ik ook niet zozeer dat die tekst daar stond. Het meest stuitende vond ik dat hij het nog zou kunnen menen ook.

In de tekst dreunt een vorm van autonomie door die respectloos is naar mij en naar ieder ander. Je hoort ‘m zeggen: “ik doe toch wel waar ik zelf zin in heb. Wat jij vindt doet er niet toe voor mij. Daar hoef ik me dus ook niet voor te legitimeren. En dat gá ik ook lekker niet doen!”

Sennett definieert autonomie in zijn boek Respect anders (Sennett, 2003). Autonomie heeft te maken met het besef dat je anders bent dan wie dan ook. Dat begint als een kind voor het eerst beseft dat de moeder iemand anders is dan hij. Een kind van twee moet nog leren leven met dat besef. Die gaat er nee-zeggend nog vanuit dat de moeder uiteindelijk toch wel meegaat in wat het wil. Maar normaal gesproken begint daarna langzaam in te dalen dat de moeder autonoom is en dat ze eigen keuzes maakt. In dat taalveld zou je opvoeden kunnen beschrijven als leren respecteren.

Sennett definieert respect dus als denken en handelen vanuit de autonomie van de ander. De ander staat daarin centraal. Niet ik, maar jij bent autonoom. Respect betekent bij hem dat je er vanuit gaat dat de ander niet hetzelfde is als jij, maar anders is. Respect kent autonomie toe. De ander mag eigen keuzes maken en deze keuzes kunnen afwijken van de keuzes die jij zou maken.

Autonomie en respect

In de taal is er maar een klein verschil tussen “ik ben autonoom” en “jij bent autonoom”. Maar het kan het verschil betekenen tussen minachting of respect voor de ander. Het is maar hoe je het begrip autonomie inkleurt; of je autonomie claimt of toekent. Als je autonomie claimt moet de ander zich aanpassen aan wat jij vindt en ga je ervan uit dat de ander ten diepste gelijk is aan of moet worden zoals jij. Als je autonomie toekent mag de ander anders zijn, verdient hij, zij of hen respect en is er sprake van ongelijkheid en mag die er zijn.

Dat verschil heeft natuurlijk ook maatschappelijke consequenties. Want ook de ik-ben-autonoom-benadering heeft uiteindelijk ongelijkheid tot gevolg. Als de ander niet zichzelf mag zijn en niet gelijk aan jou wil worden, kan dat ook ongelijkheid veroorzaken. En op dat punt citeert Sennett R.H. Tawney:

“[Als je ongelijkheid aan de kaak stelt, wil dat zeggen dat], hoewel onze natuurlijke mogelijkheden sterk uiteenlopen, het een kenmerk van een beschaafde samenleving is om die ongelijkheden te elimineren die hun oorsprong niet in individuele verschillen maar in [maatschappelijke] organisaties vinden.”

Tawney, R.H. (1931). Equality. Londen, Allen & Unwin. Pag. 101.

Respect en zelfrespect

Ik begrijp niet goed waarom Sennett dit citaat aan het einde van zijn boek gebruikt als ondersteuning voor zijn betoog. Het is namelijk niet alleen aan maatschappelijke organisaties te danken dat er ongelijkheid is. Ook de tweet (of noem je dat tegenwoordig xeet, uit te spreken als scheet?) van een influencer kan die ongelijkheid veroorzaken.

Dat is precies waar respect en zelfrespect elkaar raken. Zelfrespect of eigenwaarde ontstaat als je waarde hecht aan wie je bent en aan wat je kunt. Bij zelfrespect krijgt eigenheid ruimte en kan die eigenheid tot bloei komen. Respect van de ander kan mijn eigenwaarde versterken. Maar als ik niet autonoom mag zijn en niet vanuit mijn eigenwaarde mag acteren, wordt die eigenheid respectloos opzij gezet. Dat gebeurt door organisaties die de sollicitatiebrief van Mohamed achteloos terzijde schuiven. Maar dat gebeurt ook door bouwvakkers die vrouwen respectloos nafluiten. Daar gaat zelfrespect kapot aan. Of dat is in ieder geval de bedoeling ervan.

En natuurlijk heeft dat iets te maken met de al te menselijke eigenschap van aardig gevonden willen worden. Maar het gaat veel verder dan dat. Gebrek aan respect – waar Sennett het met Tawney hierboven over heeft – is er (on-)bewust op gericht om zelfrespect te slopen. En het kan dus leiden tot verlies aan eigenwaarde bij anderen.

Respect daarentegen bevestigt een mens in zijn, haar of hun eigenheid en vergroot het zelfrespect. Dat is waar het verschil echt om draait.

En andersom: zelfrespect en respect

Die samenhang is overigens wederzijds. Zelfrespect vormt een goede voedingsbodem voor respect dat je voor anderen hebt. En andersom leidt gebrek aan eigenwaarde vaak tot respectloos gedrag naar anderen. Respectloos gedrag zou de aandacht af moeten leiden van het eigen gebrek. Maar het legt juist genadeloos bloot dat het met de eigenwaarde onder het zichtbare gedrag slecht gesteld is.

En hier ligt wel precies de kans voor wat je de hoogst haalbare vorm van beschaving zou kunnen noemen. Want hoeveel moed is er nodig om een ander, die jou respectloos bejegent, autonomie te verlenen? Er is niemand die jou daartoe zou verplichten. En alles in mij zou zich ertegen verzetten als je het van mij zou vragen. Maar jijzelf wilt toch zeker ook ruimte krijgen voor jouw eigenheid en autonoom kunnen kiezen? En iemand die jou respectloos behandelt heeft dat recht niet? Dit zou zomaar kunnen zijn wat Jezus bedoelde als hij het had over ἀγάπη; over agapè als zelfopofferende liefde of gastvrijheid.

Respect is niet altijd wederkerig

De angel zit ‘m er natuurlijk in dat respect voor een respectloos handelende medemens niet garandeert dat zijn gedrag verandert. Je hoopt dat jouw respect wederkerig is, maar in de praktijk pakt dat nog wel eens anders uit. Dat is overigens inherent aan autonomie: dat de ander soms andere keuzes maakt dan jij zou maken. Rationeel kun je zo’n respectvolle keuze namelijk niet onderbouwen.

En hiermee zitten we middenin het postmoderne verhaal. Dat heeft het moderne denken van de ene waarheid vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw vakkundig gesloopt. Binnen dat postmoderne denken gaat het juist over die moed om respectvol te handelen als je zelf respectloos wordt behandeld. Binnen dat denken gaat het namelijk over de vraag met wie jij je identificeert. En wees eerlijk: durf jij respect te geven aan iemand die jou kleineert? Of herken je jezelf ten diepste in de respectloos handelende mens die anderen schoffeert?

Dat is de echte vraag die hieronder ligt en die Sennett niet behandelt in zijn boek. In de volgende paragrafen verken ik die vraag vanuit mijn eigen praktijk; het onderwijs. Want in hoeverre is die theorie over respect en autonomie nou toepasbaar in onze dagelijkse werkelijkheid?

Onderwijs – respect in een ongelijkwaardige verhouding

Met die vraag heb ik in het onderwijs namelijk elke dag te maken. Heb ik dat lef wel; om mijn studenten autonomie te geven in hun studie? Of weet ik het ten diepste beter en laat ik ze alleen de ruimte die ík ze wil laten?

Om te beginnen is er sprake van een ongelijkwaardige situatie. Ik heb ervaring en kennis die mijn studenten nog niet hebben. Ik geloof met Biesta namelijk niet in de mythe dat ik de aanwezige kennis bij studenten alleen nog maar wakker hoef te maken. Met mijn kennis en ervaring kan ik studenten helpen om de groeistappen te nemen die zij zelf willen maken.

Maar in de relatie tussen student en docent is ook sprake van een andere ongelijkwaardigheid. Als docent ken ik hun ambities niet en weet ik niet hoe en wanneer zij leren. Zij leren meer van hun peers dan van mij en ik weet niet hoe zij dat doen. Telkens loop ik daarin een stapje achter op hen.

Ook in het onderwijs is respect de beste oplossing

Ik kan die regierol dus wel willen nemen (door ze alleen de ruimte te geven die ík ze wil laten), maar zo werkt het niet. Heeft het ooit anders gewerkt? Elders las ik dat studenten in zo’n geval faken dat ze naar me luisteren (Nuthall, 2007). In werkelijkheid doen ze toch hun eigen ding.

Dus ja: studenten hebben iets van mij te leren. Maar ik heb ook heel veel te leren van hen. Wil ik dat zij leren van mij? Dan zal ik ze autonomie moeten verlenen en hen moeten respecteren. Durf ik ze ruimte te geven om eigen keuzes te maken? En ben ik beschikbaar als zij mij autonomie verlenen zodat ik mijn ding kan doen?

De dood voor zelfrespect

En hoe kan ik dat het beste om zeep helpen? In de woorden van Sennett:

In de opleiding is de boude uispraak ‘Je hebt weinig potentieel’ verwoestend op een manier zoals de uitspraak ‘Je hebt een vergissing begaan’ dat niet is.

Sennett (2003), pag. 83

Maar in de praktijk van vandaag is dat wel wat de minister van ons vraagt. Hoewel uit onderzoek blijkt dat een Bindend Studieadvies (BSA) alleen bewezen zinvol is bij 60 ECTS (Cohen-Schotanus e.a., 2019), wil de minister dat BSA nu verlagen naar 30 ECTS. Impliciet zegt de minister daarmee dat je met die 30 ECTS potentie hebt om de studie succesvol af te kunnen ronden. Dat is in ieder geval wel zoals studenten het BSA vaak interpreteren. Maar dat is een leugen. Zelfs met een volledig behaalde propedeuse (60 ECTS) valt een wel of niet succesvolle studie alleen statistisch te voorspellen.

Een tegenstrijdige opdracht

Is dat overigens onze taak wel? Is dat de boodschap die wij moeten brengen aan studenten: dat ze de potentie (nog) niet hebben met 30 ECTS? Als ik kijk naar de taken die het onderwijs meekrijgt van de overheid dan zijn die bij gelijkblijvend budget namelijk nogal tegenstrijdig:

• Samen met het beroepenveld en onze peers bepalen we de eindtermen waaraan onze studenten aan het einde van hun opleiding moeten voldoen. Tijdens een visitatie tonen we aan hoe we borgen dat studenten dat niveau ook daadwerkelijk halen.
• Maar de overheid vraagt ook van ons dat we een studeerbare studie aanbieden. Als een student het kan en wil, mogen we hem niets in de weg leggen om in 4 jaar af te kunnen studeren.
• Een student die in zijn eerste jaar 30 ECTS haalt, mag zijn studie vervolgen onder bovenstaande voorwaarden.

De eindtermen staan vast en kun je haalbaar maken. En met het oog op die eindtermen kun je best een studeerbare studie aanbieden. Maar dat gaat er wel vanuit dat je ook in het eerste jaar 60 ECTS hebt behaald. Dijkgraaf zegt in zijn brief aan de Tweede Kamer (Dijkgraaf, 2023) dat hij die 30 ECTS als bovengrens wil hanteren om bij te dragen aan het mentale welzijn van studenten. Dat lijkt respectvol. Maar bij 30 ECTS in het eerste jaar valt een student daarna weg uit het reguliere onderwijs. En ook dat is niet goed voor het welzijn van studenten.

Het onderwijs heeft behoefte aan respect van de overheid

Mijn voorstel zou daarom zijn om de bovengrens van het BSA weg te halen (of dat aan de instellingen zelf over te laten). Geef ons de autonomie die we nodig hebben om zelf te besluiten hoe we binnen realistische eindtermen een studeerbare studie aan kunnen bieden. Want alleen als we hierover eerlijk kunnen zijn tegen studenten (onder welke voorwaarden we een studeerbare studie aan kunnen bieden), kunnen we die autonomie ook weer doorgeven aan studenten. Met dit voorstel vraag ik met andere woorden respect van de minister. Wij kúnnen dat zelf. En overheid: beoordeel ons vooral op de resultaten daarvan, maar bemoei je niet met de manier waarop we dat doen!

De wederkerigheid van respect

Sennett vertelt een mooi, maar idealistisch verhaal. Zijn definitie van respect als het toekennen van autonomie resoneert weliswaar met hoe ik in het leven wil staan. Maar wat nou als dat respect niet wederkerig is? Je zou het de hoogst haalbare vorm van beschaving kunnen noemen om ook dan vast te houden aan respect. Maar hoe past dat nog binnen mijn menselijke maat?

In de voorbeelden uit het onderwijs hierboven lijkt wederkerigheid het echte struikelpunt. Als ik mijn studenten respecteer, maar zij geven mij geen respect, komt er niets terecht van onderwijs. Dat geldt ook als ik onderwijs uitvoer, maar de overheid mij niet respecteert als professional. Dan moet ik voldoen aan tegenstrijdige eisen en blijft er weinig ruimte over om respect op te brengen voor studenten en hun keuzes.

Ik ben niet naïef en ik ben ook niet onbeschoft

Ben ik naïef als ik dan toch vertrek bij het respect voor mijn studenten? En ben ik onbeschoft als ik de overheid wel hoor, maar er soms voor kies om niet te luisteren? Als ik ergens wederkerigheid kan creëren door zo te handelen, dan zal ik dat toch niet laten. Ik hoor mijn studenten en ik wil naar ze kunnen luisteren als dat in mijn ogen nodig is. Maar als de overheid mij hindert om dat te doen, sluit ik mijn oren voor wat de overheid van mij vraagt. Als docent heb ik namelijk recht op academische vrijheid (artikel 1.6 van de Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek (WHW)). Grace Hopper zei het in 1986 al: “It is much easier to apoligize than it is to ask for permission”. Parafraserend zou ik zeggen dat een respectvolle omgang met studenten (het doel) ongehoorzaamheid (het middel) in sommige gevallen heiligt.

Geef mij maar gewoon respect. Dat vergroot mijn zelfrespect. En dat geeft me ruimte om respect te geven. En om dat te creëren start ik maar gewoon met respect voor mijn studenten.

Literatuur

Cohen-Schotanus, J., Visser, K., Jansen, E., & Bax, A. (2019). Studiesucces door onderwijskwaliteit. Meppel, Koninklijke Boom uitgevers b.v..
Dijkgraaf, Robbert (2023, 9 mei). Toekomst bindend studieadvies. https://open.overheid.nl/documenten/ronl-8ef8109c4294ff105685df597d72e9876b20d738/pdf.
Nuthall, G. (2007). The hidden lives of learners. Wellingtond NZ, NZCER Press.
Sennett, R. (2003). Respect in een tijd van sociale ongelijkwaardigheid. Amsterdam, Uitgeverij Byblos.