Polarisatie en Corona

Corona

Eind vorig jaar schreef ik een blog over het boek De tirannie van verdienste van Michael Sandel. Ik voelde me overrompeld door voorheen weldenkende mensen die ineens in complotten geloofden. Met Corona leek er ineens een uitslaande brand van wantrouwen en polarisatie te ontstaan. Waar kwam die toch vandaan?

De afgelopen periode lag ik zelf 2 weken met Corona op bed. Daarna herstelde ik stapje voor stapje van wat ik heb ervaren als ff wat anders dan een voorbijgaand griepje. Dat was het dus ook niet en langdurige mentale inspanning is nog steeds erg vermoeiend. Ik had in ieder geval alle ruimte om rond te zwemmen in de overtuigingsfuiken – tegenwoordig ook wel eufemistisch bubbels genoemd – die nu ook op linkedin.com om mijn aandacht schreeuwden.

Polarisatie

Mijn eigen besmetting met Corona had in ieder geval één voordeel. Met het gehijg van al die overtuigingen in m’n nek had ik alle ruimte om stil te blijven liggen en rustig na te denken. Want soms wordt de grootste onzin als waarheid gepresenteerd en ontaarden emoties in het gooien van modder. Zelf ben ik niet zo van die uitersten. Onzin over de gevestigde orde slik ik niet als zoete koek. Maar als je m’n blogs de laatste jaren hebt gevolgd heb je kunnen zien dat ik ook kritisch ben over wat de elite (zoals die gevestigde orde in complottheorieën wordt genoemd) heeft veroorzaakt en nog steeds belijdt, verkoopt en zegt.

Tussen die twee laaiende vuren in voel ik me bekneld en maak ik me zorgen; over de polarisatie die als een uitslaande brand om zich heen grijpt. Want naast de fuiken op social media verdiepte ik me ook in serieuzere literatuur. De tegenstellingen worden irrationeel uitvergroot, maar wat ligt daaronder en wie heeft er gelijk?

Een voorbeeld

Buiten het bereik van de overtuigingsfuiken stuitte ik op een interview in het AD van 25 november 2021; met longarts Leon van den Toorn; voorzitter van de longartsenvereniging NVALT. In dat interview las ik:

“Als er niet gevaccineerd zou zijn, zou het volkomen uit de hand lopen. Dan zou de situatie honderd keer erger zijn dan nu. De mensen die gevaccineerd in ons ziekenhuis liggen, hebben bijna allemaal wat.”

Daarna legt Van Den Toorn uit wat ik in onderstaand plaatje heb samengevat:

“Het is echt” zegt hij “een wijdverbreid misverstand dat je als gevaccineerde net zo goed in het ziekenhuis kunt komen als een ongevaccineerde. Dat is niet het juiste plaatje. Stel: van de honderd mensen zijn negentig mensen gevaccineerd en tien niet. Van allebei die groepen liggen er vijf in het ziekenhuis. Dan lijkt dat 50-50, maar is het bij de ene groep vijf op de tien en bij de andere groep vijf op de negentig. Vaccineren werkt nog steeds heel goed, maar na verloop van tijd neemt de effectiviteit iets af.’’

Ik heb de afgelopen weken vaak gezien dat mensen door die getallen in verwarring raken. Mensen zeggen dan: “De helft van de besmettingen is gevaccineerd”. Maar daarmee bedoelen ze: “Zie je wel: vaccineren werkt niet!”. Mij hielp onderstaand plaatje om te begrijpen waarom zo iemand gewoon ongelijk heeft. En wat Van den Toorn in het AD zegt is precies dat:

De tegenwerpingen

Stel dat er relatief net zoveel gevaccineerden in het ziekenhuis zouden liggen… 85% van de volwassenen in Nederland is gevaccineerd. Dan zouden er – onder gelijkblijvende omstandigheden; ceteris paribus – op dit moment grofweg rekenend ruim 8.000 mensen in het ziekenhuis hebben gelegen*.

Maar ik hoor de tegenwerpingen al; als ik deze bevinding (met bronnen) nu zou delen op social media:

• Het AD… Maar dat is MSM (voor degenen die nog niet thuis zijn in die terminologie: MainStream Media)! Die vertrouw je toch niet meer?
• Een medische wetenschapper… Maar die worden toch betaald door de farmaceutische industrie en ze lopen toch evident aan de leiband van de politiek! Vertrouw je die nog?

Dat is de irrationele polarisatie waarover ik het heb. Als je niet het lef hebt om dit alles in twijfel te trekken (in mijn brief aan een complotdenkende vriend had ik het er al over) dan loop je aan een leiband en heb je het niet begrepen; en andersom. Stel dat iedereen dat wantrouwen eens zou gebruiken om de eigen standpunten te fileren. Wat zou er dan van al die zekerheid (de diepste oorzaak voor al die uitgespeelde tegenstellingen) overblijven? Maar waar komt die boven alle twijfel verheven zekerheid toch vandaan?

De bubbels op Social Media

Die zekerheid doen we op in de bubbels op Social Media. Want zelfs LinkedIn is om en vond dat verdienmodel van Facebook blijkbaar ook wel interessant. Met ingenieuze regels wordt op dergelijke netwerken een virtuele wereld geschapen waarin we ons thuis moeten voelen; zodat we er telkens terug willen keren; zodat onze activiteit zich kan vertalen naar de verkoop van advertenties; het verdienmodel van Facebook en nu blijkbaar ook van LinkedIn. De achterliggende algoritmes reageren op onze likes, posts en reacties en pompen die rond in gelijkgezinde netwerken. Maar waarom voelen we ons tegenwoordig zo thuis in werelden waarin we onze eigen mening in bij wijze van spreken 1.000-en-zoveel spiegels terugzien? Of is dat helemaal niet nieuw en was het van alle tijden?

Veenbrand

En juist in deze denkfase kreeg ik een ingeving: ik had Veenbrand van Kim Putters (directeur van het SCP en columnist bij het FD) nog op m’n stapel van ongelezen boeken liggen; van ‘ver’ voor Corona! Zou die veenbrand van Putters misschien een voorbode geweest kunnen zijn van de uitslaande brand waar we nu middenin zitten?

Eerst maar een disclaimer. Putters geeft in zijn boek geen antwoord op de vraag wie er gelijk heeft (of niet). En die disclaimer trek ik maar gelijk door naar mijn eigen blog. Want het antwoord op die vraag heb ik zelf ook niet en wil ik ten diepste ook helemaal niet geven. Ik zou er jou en mezelf mee op het verkeerde been kunnen zetten.

Waarom zou je het boek van Putters (en deze blog) dan wel lezen? Omdat Putters in zijn rol bij het SCP heeft gezocht naar de drijfveren achter polarisatie en onrust in de samenleving. Als ik het vierde hoofdstuk van zijn boek (‘Smeulende kwestie IV: Democratische rechtsstaat’) samenvat is een cruciaal element van de democratie verdwenen. Hoewel de macht gedeeltelijk is gedecentraliseerd (naar markt, provincie en gemeente) heeft de vrije en kritische pers een omgekeerde beweging gemaakt. Daardoor voelt de burger in Nederland zich niet geïnformeerd. Hij heeft het idee dat hij steeds minder invloed heeft op de vorming van wetten en beleid. In 2019 waren we ons minder bewust van die smeulende machteloosheid. Maar vandaag weten we allemaal hoe dat ontevreden gevoel zich uit op Social Media.

Oorzaken voor de veenbrand

Putters noemt een aantal belangrijke oorzaken voor de veenbrand die in 2019 nog smeulde onder het maaiveld:

• Vanuit een neoliberale invalshoek krijgt de markt verantwoordelijkheid, maar welke impact had dit voor de burger?
• De kritische pers werd uitgehold, waardoor de burger niet beschikt over ins en outs.
• Burgers zien dat de lokale overheid faalt. Maar ze zien niet dat die lokale overheid zelf ook met lege handen staat.
• Politieke tegenstellingen worden uitvergroot, waardoor burgers hun keuzes steeds minder terugzien in het bestuur.
• De sterke nadruk op politiek leiderschap gaat ten koste van de houdbaarheid van politici.
• Vaak gaat het om wicked problems die je niet zomaar oplost; de indruk die politici als problem solvers wel graag willen wekken.

Decentralisatie naar de markt

De rijksoverheid heeft zich op een aantal deelgebieden teruggetrokken uit het debat over publieke belangen. Een voorbeeld: de overheid geeft de uitvoeringsvoorschriften en stelt geld beschikbaar voor de gezondheidszorg. Maar zorgverzekeraars, instellingen, gemeenten en professionals bepalen hoe zij dat geld besteden binnen die randvoorwaarden. Dat is een politieke keuze vanuit een neoliberale invalshoek. De overheid trekt zich terug, omdat de markt het op kan lossen; is het idee. Maar dat vraagt veel van volksvertegenwoordigers die dan niet meer kunnen volstaan met de controle van de wetten. Zij moeten zich ook verdiepen in de mogelijke consequenties van een wet in het krachtenveld van al die stakeholders. Bij de toeslagenaffaire is gebleken dat iedereen (echt niet alleen Rutte en Asscher) die consequenties over het hoofd heeft gezien. En we hebben met z’n allen kunnen zien (en misschien ook wel gevoeld) wat dat doet met het vertrouwen in de overheid.

Uitholling van de vrije pers

De zeggenschap over een aantal beleidsgebieden is niet alleen verplaatst naar de markt, maar ook naar provincies en gemeenten. Maar de vrije pers heeft een omgekeerd evenredige beweging gemaakt. Lokale kranten zijn opgedoekt of ze verschijnen nog als ‘lokaal sufferdje’; met af en toe een retweet van een lokale politicus. En landelijke dagbladen hebben de decentralisatie van de beleidsgebieden niet meegemaakt. Zij hebben het gat dat door het verdwijnen van de lokale kranten is gevallen niet opgevuld. En dat is logisch: hun budgetten zijn de afgelopen jaren ook steeds meer uitgedund. De burger kon zijn nieuws gratis op internet vergaren (met alle risico’s van nepnieuws van dien). Kortom: de vrije pers kan de rol van kritisch geweten voor de samenleving niet meer volwaardig vervullen. En dat gaat ten koste van een inhoudelijke inbreng van de burger in het lokale debat.

Decentralisatie naar de lokale overheid

De overheid gebruikte de decentralisatie van beleidsgebieden naar de lokale overheid – bewust of onbewust – als middel om bezuinigingen te realiseren. De lokale overheid moet zich verantwoorden voor afwijkingen van algemene benchmarks. Maar dat ijkpunt houdt te weinig of geen rekening met de specifieke samenstelling van de bevolking; en vooral niet met de problematiek die daar het gevolg van is. Daarnaast heeft de lokale overheid zeer beperkte mogelijkheden om extra inkomsten te creëren. De burger kent die beperkingen niet, maar ziet wel dat hij niet de jeugdzorg en GGZ krijgt die hij verwacht; een nieuwe bron voor onvrede.

Nadruk op tegenstellingen

Politici vergroten de tegenstellingen met hun tegenstanders in de politieke arena. Maar wat de burger ziet is dat die tegenstellingen verdwijnen als zich een coalitie vormt. Politici weten dat bestuur leeft bij de gratie van compromissen, maar ze vertellen dat niet in verkiezingstijd. Een burger heeft wel gestemd op zo’n sterk geprofileerde partij. En hij is teleurgesteld, want hij ziet zijn bewuste keuze niet terug in het bestuur dat is gevormd; nog een bron voor onvrede.

Partij vs. partijleider

De politiek draait steeds meer om personen. We weten allemaal wie gezegd heeft dat hij geen actieve herinnering heeft aan “functie elders”. Diep van binnen heeft dat impact bij burgers, omdat je daarmee blijkbaar weg kunt komen in Den Haag. De houdbaarheid van politici wordt daardoor beperkter en dat gaat ten koste van beleid op lange termijn; met oog voor de menselijke maat waar de burger naar smacht.

Wicked problems

In de werkelijkheid van vandaag hebben we vaak met wicked problems te maken; gecompliceerde problemen met heel veel gelijktijdige oorzaken en gevolgen die niet met één wet of regel opgelost kunnen worden. Verdeel en heers (de politieke voorkeur) lijkt daarbij te werken. Maar weten politici hoe dat overheidsbeleid als geheel uitpakt voor de burger? De burger ondervindt die gevolgen wel en voelt zich machteloos. Je hoeft maar te kijken naar de impact die de toeslagenaffaire heeft gehad op heel veel burgers om dat te weten.

Versterkende factoren die leiden tot een uitslaande brand

Vandaag zijn nieuwe oorzaken voor onvrede zichtbaar geworden die Putters 2 jaar geleden nog niet onderkende; omdat ze toen nog niet zo pregnant zichtbaar waren als nu. Ik noem er drie:

• Decentralisatie van macht naar de Veiligheidsregio’s vergroot de afstand tussen burger en overheid.
• (Russische) trollen vertroebelen het debat en zijn (on-)bewust gericht op ontwrichting van de samenleving.
• De afstand tussen burgers en de macht in Europa lijkt onoverbrugbaar.

Veiligheidsregio’s

Veiligheidsregio’s vormen het minst democratische onderdeel van de bestuurscultuur in Nederland. Zij kunnen maatregelen afkondigen waarvoor ze zich in geen enkel democratisch verband hoeven te verantwoorden. Dat versterkt de afstand tussen lokaal bestuur en burger. De burger ziet dat krachtenveld meestal niet. Hij ziet wel wat Hubert Bruls (voorzitter van het veiligheidsberaad) de afgelopen twee jaar steeds heeft herhaald. Hij laat zien dat er binnen die veiligheidsregio’s andere belangen spelen dan daarbuiten. Als spreekbuis voor de veiligheidsregio’s kiest Bruls vaak voor een polariserende en repressieve inbreng. En De Jonge lijkt hem daarin eerder te volgen dan daar zelf initiatief toe te nemen. Ook op fora waar dat tot nu toe taboe was (bijv. LinkedIn) verzet de burger zich tegen de gevolgen die dat voor hem/haar heeft.

Russische trollen

Maar ook die fora verbergen een wicked problem. Want wie weet of de gesprekspartner een (Russische) trol is; een (Twitter)-(nep-)account dat erop uit is om ‘leugens te verspreiden en waarheid te verdringen’ (zoals De Groene Amsterdammer het in een artikel definieert). Of – zoals Wikipedia het begrip trol benoemt: “een persoon die voorspelbare emotionele reacties uitlokt en onrust zaait door mensen tegen de haren in te strijken met meningen die gebaseerd zijn op verkeerde informatie”.

En als de trol al een persoon is, dan gebruiken Russische trollen in trollenfabrieken hun inbreng om nepnieuws en desinformatie rond te pompen in hun netwerk (lees bubbel); met als enige doel om de Westerse samenleving te ontwrichten. Anne Applebaum heeft daar in haar boek ‘De schemering van de democratie, Over de verlokkingen van een autoritair systeem‘ onthutsend onderzoek over gepubliceerd. Overal waar een ‘onzichtbare’ veenbrand woedt grijpen trollen hun kans om er een uitslaande brand van te maken.

Europa

Wat me tenslotte verbaast is dat Putters de afstand tussen de Europese politiek en de burger onbesproken laat. De politieke verhoudingen in Europa zijn voor de burger ondoorzichtig. Democratische zeggenschap lijkt geen vat op hen te krijgen. En het Europees Parlement kijkt als een tandeloze tijger toe als ze zich alweer laat passeren. Ondertussen is de impact van Europese wet- en regelgeving niet meer uit ons leven weg te denken. En burgers vragen zich af waar dat stopt.

Conclusie – Wat zou de overheid kunnen doen?

De burger

De polariserende gesprekken op internet gaan niet over de punten die Putters noemt. Zeker als trollen zich in die gesprekken mengen lopen de emoties hoog op. Dan gooien deelnemers met de grondwet (alsof die alleen maar uit artikel 1 zou bestaan). Dan gaan ze niet in op vragen om uitleg (“… omdat ik me tegenover niemand nergens voor hoef te verantwoorden”).

Als je met meer afstand naar die gesprekken kijkt (en daar de trollen uitfiltert) kom je dichter in de buurt van wat Putters beschrijft. Het vertrouwen in de overheid is gekelderd (naar minder dan 30% in september 2021) en dat zie je bij doorprikken in veel van die gesprekken terug. We weten allemaal dat machteloosheid vaak gepaard gaat met emotie waarbij rationele overwegingen achter de horizon verdwijnen.

We hebben allemaal wel iets gehad met de overheid. Heel gek: meestal is dat iets met de belastingdienst. Als minder dan 30% van de bevolking de overheid vertrouwt dan gaat dat ook over jou en mij. En als dat vandaag niet over jou gaat, kan het morgen wel voor jou aan de orde zijn.

De overheid

Het is de rol van Putters om de politiek te prikkelen en hen aan te zetten om de afstand tussen overheid en burger te overbruggen. En mijn primaire reactie – mijn reflex – is: dat zouden ze eens moeten doen! Want ik herken veel in de analyse van Putters. Zoek naar verbinding met de burger; zou ik de politici toe willen roepen. Vorm een kernkabinet om de echte problemen op te lossen (en hak de echte knopen nou eens door; als je toch aan het formeren bent)! Richt je op de impact voor de burger in plaats van op steeds gedetailleerder surveillance!

Maar dat woord veenbrand zegt natuurlijk alles: die is morgen niet geblust. overheid, markt en pers redden het niet; in ieder geval niet vandaag of morgen.

Wie houdt ons dan nog wel bij elkaar?

Conclusie revisited – Wat kunnen wij doen?

Het echte hart van onze samenleving

Putters verwacht het van een nieuw sociaal contract; waarin burgers en overheid zich uitspreken over de verhouding tussen vrijheid en gemeenschap; over de vrijheid die de burger inlevert en wat hij daarvoor terugkrijgt van de overheid. Hij steekt zijn bewondering voor Herman Tjeenk Willink daarbij niet onder stoelen of banken. En ik schat zomaar in dat hij zich zou herkennen in ‘Het land is moe‘ van Tony Judt.

En daarmee komen we in het echte hart van onze samenleving; bij jou en bij mij. In hoeverre zijn we bereid om ons in onze individuele geldingsdrang te beperken om daarmee bij te dragen aan de gemeenschappen waar we onderdeel van zijn? Waar ligt ons echte hart; bij onszelf of bij wat we bij kunnen dragen in onze directe omgeving; met oog voor het risico dat aan samenleven kleeft (lees bijv. ‘De zondebok’ van René Girard)?

Wat kunnen jij en ik doen?

Wat kunnen wij doen, als de overheid niet verandert? Zover gaat onze invloed immers niet? Die beperkt zich tot wat we zelf kunnen doen en denken; tot wat ik kan doen:

• In het Bijbelse Grieks betekende πιστευω niet dat je het wel geloofde, maar dat je ergens op vertrouwde. Ik zeg dat ik God vertrouw; dat alles in zijn hand is en niets aan zijn persoonlijke aandacht ontsnapt. Waar vertrouw jij op? En welke rol speelt dat vertrouwen als je jezelf machteloos voelt tegenover de overheid; als je MSM niet meer vertrouwt; of als je de impact van The Great Reset probeert in te schatten; als je misschien twijfelt aan de integriteit van de (medische) wetenschap?
• Theologen zijn het over weinig eens. Maar over één ding zijn ze het wel eens: Jezus maakte rechtvaardigheid tot de kern van Zijn boodschap! Met die boodschap hinderde Jezus zijn tijdgenoten; omdat Jezus hen confronteerde met de bittere waarheid van hun eigen falen. Hij waarschuwde ons: wees toch niet zo snel met je oordeel, want zoals jij oordeelt over anderen, zo zal ik ook oordelen over jou. Hoe kunnen wij rechtvaardig zijn in onze eigen omgeving? Welke invloed hebben we wel en hoe kunnen we daarbinnen recht doen aan anderen?

Ik zou zielsgraag willen dat de overheid zou kiezen voor verbinding; voor bijdrage aan de menselijke maat en voor echte vrijheid die past bij de geest van onze grondwet. Maar wat ik van hen vraag, kan ik zelf ook doen; binnen de omgeving waarin ik invloed heb. En daar, op die plek – is mijn diepste overtuiging – moet het gebeuren. Daar kunnen jij en ik een verandering beginnen die impact heeft.

Voetnoten

* Pak ‘m beet de helft van de ziekenhuisbezetting is volgens het artikel in het AD ongevaccineerd: 1.250 mensen (Dat is 0,49‰ van de ongevaccineerde bevolking). Als 0,49‰ van de gevaccineerde bevolking in het ziekenhuis zou liggen, dan zouden er in plaats van de huidige 1.250 ruim 7.000 bedden (0,49‰ * 85% (gevaccineerd deel van de bevolking) * 17.000.000) voor gevaccineerden gereserveerd moeten worden. Bij elkaar zouden er dus 1.250 + 7000 = ruim 8.000 bedden nodig zijn.

Stel nu dat we andersom zouden rekenen. Nu ligt minder dan 0,09‰ van de gevaccineerden in het ziekenhuis. Stel dat iedereen gevaccineerd zou zijn (wat niet kan, omdat vaccinatie – als zij dat wel zouden willen helaas – niet voor iedereen geschikt blijkt te zijn; maar stel). Dan zou de bezetting van de ziekenhuizen bij deze aantallen en percentages blijven steken op 1.500 bedden.

Natuurlijk blijft dit een momentopname (omdat de effectiviteit van de vaccins na 9 maanden zo sterk afneemt dat de vraag is in hoeverre je op dat moment nog beschermd bent tegen besmetting en/of opname in het ziekenhuis). Maar je moet er toch niet aan denken dat we nu met een behoefte van 8.000 bedden zou zijn of dat de overheid (draconische) maatregelen zouden moeten nemen om dit te voorkomen? Iedereen trekke er zijn eigen conclusie uit, maar als je de feiten beziet is vaccineren in mijn ogen niet vrijblijvend. Je moet er echt een goede reden voor hebben om het niet te doen en ik geloof dat die er ook echt kan zijn.